O Goya στο Αρχείο Τώνη Π. Σπητέρη. Ξεφυλλίζοντας τα ντοκουμέντα του αρχείου

Στην έκθεση «Goya και Beethoven» που εγκαινιάστηκε τον Νοέμβριο 2011 στο Τελλόγλειο Ίδρυμα παρουσιάστηκε πλούσιο αρχειακό υλικό για τον Francisco Goya το οποίο διασώζεται στο πολύτιμο αρχείο του Τώνη Π. Σπητέρη1. Αναπαραγωγές έργων, προσκλήσεις εκθέσεων και κυρίως αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών του ελληνικού, ιταλικού και κυρίως γαλλικού τύπου του 20ου αιώνα που παρακολουθούν τις μεγάλες εκθέσεις του Goya στην Ευρώπη μεταφέρουν τον αντίκτυπο της γνωριμίας του καλλιτεχνικού κόσμου με το έργο του, αλλά και τη σταδιακή κατανόηση και εκτίμηση της ιδιαιτερότητάς του.

Ποικίλα είναι τα δημοσιεύματα που αναφέρονται σε μια σειρά αναδρομικών εκθέσεων, αφιερωμένων στον καλλιτέχνη, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο εορτασμών των 100 και 200 χρόνων από την γέννηση και τον θάνατό του, αλλά και σε άλλες, θεματικές, που διοργανώθηκαν υπό τη σύμπραξη φορέων πολιτισμού. Αφετηρία αποτελεί έκθεση στο Πράδο στη Μαδρίτη το 1900, στην οποία παρουσιάστηκαν 300 έργα του καλλιτέχνη, που αναδείκνυαν τον πλούτο του ζωγραφικού του έργου, τον «μαγικό καθρέφτη της εποχής του»2. Το 1928 με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από τον θάνατό του, ακολούθησε δεύτερη μεγάλη έκθεση στο Πράδο. Σε άρθρο του Marcel Nicolle στο L’ Illustration, τονίζεται η πολυμορφία και πρωτοτυπία του έργου του καλλιτέχνη3.

To 1938 στην Orangerie του Παρισιού παρουσιάστηκαν 31 ζωγραφικά έργα του προερχόμενα κυρίως από ιδιωτικές συλλογές της Γαλλίας και Ισπανίας. Τα δημοσιεύματα της εποχής χαρακτηρίζουν τον καλλιτέχνη «πρωτεϊκό»4, ενώ επαναλαμβάνονται τα λόγια του ίδιου «Είχα μόνο τρεις δασκάλους, τη φύση, τον Velasquez και τον Rembrandt».5

Στα πλαίσια εορτασμών των 200 χρόνων από τη γέννησή του το 1946, στο Μπορντώ, πόλη που φιλοξένησε τον καλλιτέχνη τα τελευταία χρόνια της ζωής του, διοργανώθηκε έκθεση όπου παρουσιάστηκαν έργα από το Λούβρο και άλλα μουσεία της Γαλλίας, αλλά και οι τέσσερις σειρές χαρακτικών του (Τα Δεινά του Πολέμου, η Ταυρομαχία, τα Παράταιρα/ Disparates και οι Παροιμίες ή Τρέλες) από την συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού. Τα άρθρα που δημοσιεύονται μιλούν για την «Ώρα του Γκόγια, την κατάλληλη δηλαδή στιγμή να παρουσιαστεί το έργο ενός ελεύθερου ανθρώπου με εκπληκτικά θέματα που φτάνουν στα άκρα».6 Το 1951 πραγματοποιήθηκε δεύτερη έκθεση στο Μπορντώ με έργα από ιδιωτικές συλλογές της Ισπανίας και Γαλλίας, πορτρέτα και χαρακτικά. Με αφορμή την έκθεση δημοσιεύματα εξέταζαν τη σχέση του καλλιτέχνη με την εκάστοτε εξουσία, την ταραγμένη και μεταβαλλόμενη πολιτική κατάσταση της εποχής.7 Δύο χρόνια αργότερα το 1953 στο Kunsthalle της Βασιλείας παρουσιάστηκαν ζωγραφικά έργα, σχέδια και χαρακτικά του Goya. Χαρακτηριστικός είναι ο τίτλος που αποδίδεται στον καλλιτέχνη: «Ο πρώτος μοντέρνος ζωγράφος της εποχής μας».8

Το 1961 στο μουσείο Jacquemart- André του Παρισιού ακολουθεί έκθεση με 91 ζωγραφικά έργα του καλλιτέχνη με ιδιαίτερη έμφαση στα πορτρέτα του.  Τα αποκόμματα που διασώζονται μαρτυρούν τίτλους όπως «Ο πρώτος στρατευμένος ζωγράφος της ιστορίας που δίκασε την ανθρώπινη  ύπαρξη»9 ή «Γκόγια: ο ζωγράφος που σαρκάζει την κοινωνία»10. Το 1964 η Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου διεξάγει έκθεση με 300 έργα του Goya, ο οποίος «δεν αντανακλά την εποχή του, κυριαρχεί επάνω της και την καταδικάζει».11

Το 1970 ακολουθεί ίσως η σημαντικότερη έκθεση που διοργανώθηκε υπό τη σύμπραξη των Mauritshuis της Χάγης και την Orangerie στο Παρίσι. Παρουσιάστηκαν 61 ζωγραφικά έργα και χαρακτικά του καλλιτέχνη, πολλά εκ των οποίων άγνωστα ως τότε, προερχόμενα από συλλογές της Ευρώπης και Αμερικής. Προσωπικότητες των γραμμάτων και τεχνών σχολίασαν την έκθεση και δημοσίευσαν την γνώμη τους: «Γκόγια ο Τιτάνας», «Ο μαγικός καθρέφτης του καιρού του»12, «Ο πατέρας της μοντέρνας ζωγραφικής», «Οι τεχνικές μιας ιδιοφυΐας», «Ένας ανελέητος κριτής»13 αποτελούν χαρακτηριστικούς τίτλους που αντιπροσωπεύουν τον θαυμασμό που κυριάρχησε για τον καλλιτέχνη και το έργο του.

Ένα χρόνο αργότερα το 1971 στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας πραγματοποιήθηκε έκθεση με τις τέσσερις σειρές χαρακτικών που αγοράστηκαν από τον Μαρίνο Καλλιγά, τότε διευθυντή της. Σωζόμενα τεκμήρια τέλος φυλάσσονται για έκθεση του 1979 στα Petit Palais, Beaubourg και Marais, τα οποία μοιράστηκαν έργα του Goya.  Ο απόηχος της έκθεσης μεταφέρεται μέσα από άρθρο της Νίκης Λοϊζίδη στην Καθημερινή: « Είναι αλήθεια ότι κυρίως στη σύγχρονη εποχή ένα μεγάλο μέρος από τις δημιουργίες του Ισπανού οραματιστή ξανακερδίζει ή διατηρεί αμείωτη την επικαιρότητά του. Η σκοτεινή ευφράδεια του Φρανσίσκο Γκόγια όχι μόνο δεν αιφνιδιάζει αλλά γίνεται πέρα για πέρα κατανοητή».14

Κοινός τόπος στις πολλές αναφορές που γίνονται στα σωζόμενα δημοσιεύματα είναι ότι «O αληθινός Goya είναι αυτός των μαύρων πινάκων του σπιτιού του στο Manzanarès. Ο αληθινός Goya είναι ο χαράκτης των Καταστροφών, των Καπρίτσιος, των Δεινών του Πολέμου, ένας άνθρωπος από τη μια εξεγερμένος και από την άλλη ένας σοφός απογοητευμένος από την εποχή του».15

1 Πηγή: Αλεξάνδρα Γουλάκη Βουτυρά, O Goya στο Τελλόγλειο, από τον κατάλογο της έκθεσης Goya και Beethoven στο Τελλόγλειο, Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α. Π. Θ. , Θεσσαλονίκη, 2011
2 Jeanine Baticle, Le miroir magique de son temps, Les Nouvelles Littéraires, Spécial Goya, 01.10.1970.
3 Marcel Nicolle, Le centenaire de Goya, L’Illustration, 1928.
4 Francisco Goya, Les Lettres Françaises, 31.04.1938
5 Henri Focillon, Les dix vies de Francisco Goya y Lucientes, 15.01.1938
6 Albert Béguin, L’heure de Goya, Labyrinthe, 01.04.1946
7 Goya en France, Les Nouvelles Littéraires, 17.05.1951
8 Francisco Goya premier des peintres modernes, Arts, 23-29.01.1953
9 Pierre Cabane, Goya: Premier peintre engαgé de l’histoire a fait le procès de la condition humaine, Arts, 06-12/12/1961
10 Αθηνά Καλογεροπούλου,  Γκόγια, ο ζωγράφος που σαρκάζει την κοινωνία, Ελευθερία, 17.12.1962
11 Pierre Cabanne, Goya ne reflète pas son temps, il le domine ou le condamne, Arts, 15-21.01.1964
12 Άρθρα των Jean Cassou και Jeanine Baticle, Les Nouvelles Littéraires, spécial Goya, 01.10.1970
13 Άρθρα των Pierre Mazars, Yves Brayer και Michel Ciry, Le Figaro Littéraire, spécial Goya, 05-11.10.1970
14 Νίκη Λοϊζίδη, Φρανσίσκο Γκόγια: μεγάλη έκθεση έργων του στο Παρίσι, Η Καθημερινή, 08.06.1979
15 Pierre Descargues, Goya et son temps, Lettres Françaises, spécial Goya, 30.09.1970